Wetenschap belooft zekerheid totdat het tegendeel is bewezen. Maar ons weten is onvolkomen. De waarheid blijft een zoektocht. Maar soms gaan we die waarheid uit de weg en houden we onszelf al of niet bewust voor de gek.
Economen zijn gek op marktwerking. Want als je wilt weten hoe schaarse goederen en diensten moeten worden verdeeld over mensen met oneindige behoeften dan is vraag en aanbod bij elkaar brengen op een markt geweldig efficiënt. Er komt vanzelf een prijs tot stand, waarbij vraag en aanbod aan elkaar gelijk zijn en klaar is kees.
Het model van de perfecte markt is heel geliefd bij economen. Het is een schoonheid. Want ga maar na. Als vraag en aanbod aan elkaar gelijk zijn dan is winst een overbodig begrip. Immers zodra een aanbieder zijn prijs verhoogt verliest hij al zijn klanten die uitwijken naar de concurrent die zijn prijs niet verhoogt. En als iemand zakt onder de evenwichtsprijs dan doen de concurrenten dat ook want anders zijn ze hun omzet kwijt.
In de werkelijkheid komt dit nooit voor. Het is misschien onderwijskundig handig om zo de marktwerking uit te leggen, maar het wordt pas spannend als je de veronderstellingen die moeten worden gemaakt voor een volkomen markt in de werkelijkheid één voor één moet laten vallen. Een perfecte markt kan alleen functioneren in een statische maatschappij. Stilstaand water dus, geen dynamiek.
En als er toch iets verandert dan is er niemand die tijdelijk voordeel geniet, want de verandering geldt voor iedereen en wel onmiddellijk. Er is niemand die macht heeft op de markt boven de concurrent, want zodra dat zo zou zijn verschijnen er concurrenten op de markt en verdwijnt de macht. Er zijn veel aanbieders. Monopolie bestaat niet. Toegang tot de markt kent geen hindernissen. Consumenten en producenten hebben op elk moment volkomen inzicht in de kwaliteit van de aangeboden goederen en diensten. Het is als bij Adam en Eva voordat de slang op het toneel verscheen.
Einde aan het sprookje
Honderd jaar geleden maakte Frank Knight een einde aan dit sprookje. Hij schreef een proefschrift over risico, onzekerheid en winst. Het boek wordt nog steeds gedrukt en gelezen en dat is ook nodig want de liefde voor de volkomen markt zit diep bij economen. Ons Centraal Planbureau bijvoorbeeld werkt nog steeds met algemene evenwichtsmodellen, waarbij het dan wel steeds opmerkt dat de uitkomsten met onzekerheid zijn omgeven. Maar bij het gebruik van de modellen wordt dit steeds vergeten.
Knight pelt het model onderdeel voor onderdeel af door de veronderstellingen te confronteren met de werkelijkheid. Hij doet dit voornamelijk voor de onderneming. Hij ziet dat er wel degelijk onvolkomen kennis is van de toekomst bij producenten en consumenten. Ondernemers nemen risico’s en moeten omgaan met onzekerheid. Risico’s laten zich inschatten en kunnen worden verzekerd als er maar genoeg ondernemers zijn die aan de verzekering willen deelnemen. Vroeger heette dat een onderlinge verzekering. Ondernemers kunnen risico’s ook verminderen door te speculeren op de domheid van hun klanten. Dat doen ze door marketing en reclame. De spullen zijn altijd net vernieuwd en verbeterd en je krijgt er drie voor de prijs van twee.
Bij onzekerheid ligt het anders. Onzekerheid kun je niet inschatten, want anders is het geen onzekerheid meer. Om onzekerheid te kunnen bestrijden moet je durven oordelen of gewoon geluk hebben. Volgens Knight is dat bij uitstek de taak van de ondernemer. In het bedrijfsleven is het zo dat het omgaan met risico’s en onzekerheid wordt uitbesteed. Je neemt mensen in dienst van wie je denkt dat ze risico’s kunnen inschatten en een juist oordeel kunnen vellen. En als het dan verkeerd uitpakt kun je altijd zeggen dat jouw baas de verkeerde inschatting heeft gemaakt. Daar komt een keer een eind aan. Dat is bij de eigenaar van de onderneming, die de directeur benoemt.
Risico’s wijs tegemoet treden
De eigenaar heeft er vertrouwen in dat de directeur risico’s kan inschatten en onzekerheid op een wijze manier tegemoet treedt. Als de eigenaar dat mis heeft moet hij op de blaren zitten en ziet hij de waarde van zijn onderneming achteruitkachelen. In de grote ondernemingen is de eigenaar de aandeelhouder en die strijkt uiteindelijk de winst op of neemt het verlies. Dit model werkt nog steeds, alhoewel er ook perverse aspecten aan zitten. Vaak zie je dat de directeur en de aandeelhouder elkaar kietelen. De aandeelhouder beloont de directeur met een inkomen per jaar van enkele miljoenen euro’s en de directeur beloont de aandeelhouder door van de winst aandelen in te kopen, waardoor die meer waard worden.
De erfenis van Knight werkt nog steeds door in de discussie over de kwaliteit van de economische wetenschap. Zo heeft Daniel Kahneman, de vorige maand overleden winnaar van de Nobelprijs in de economie, aangetoond dat de rationele consument, de hom*o economicus, helemaal niet bestaat. Hij stelt bijvoorbeeld de vraag: als je van pingpong houdt en je koopt een bat plus balletje voor 1,10 euro en het bat is een euro duurder dan het balletje, hoeveel kost dan het balletje? Als je zegt: 10 cent dan zit je mis. Ik moet eerlijk zeggen dat ik dit sommetje helemaal in algebra heb uitgeschreven voor ik het snapte. Toen Kahneman zijn theorie voorlegde aan de Amerikaanse vereniging van economen dacht hij dat ze wel met de handen in het haar zouden zitten nu ze zagen dat hun modellen op drijfzand waren gebouwd. Niets van dat alles. Ze haalden hun schouders op en gingen gewoon door met hun evenwichtsmodellen uit te pluizen met hogeschoolalgebra. Zo makkelijk laat de wetenschap zich haar speeltje niet afpakken.
Steeds meer aandacht
In de organisatietheorie krijgt onzekerheid ook steeds meer aandacht. Zo hebben Snowden en Boone een kader geschetst waarbinnen leiders hun beslissingen nemen. Het kader bevat vier velden. In het eerste is alles simpel . Denk bijvoorbeeld aan de loonadministratie. Daar hoeft weinig mis te gaan. Wat op de loer ligt is zelfvoldaanheid. In het tweede veld is het ingewikkeld . Er bestaan verschillende goede antwoorden en wat je moet doen is goed analyseren en zien een beste praktijk te ontwikkelen. Je doet er verstandig aan deskundigen van verschillende disciplines aan tafel te zetten. Het gevaar is dat de deskundigen ruzie gaan maken en er niet op tijd een oplossing komt.
In het derde veld is het complex. Je weet het niet meer. Het onbekende is echt onbekend. Voorspelbaarheid is niet mogelijk. Zorgvuldig blijven proberen, de temperatuur opnemen en dan pas antwoorden. Experimenteer en accepteer dat je kunt falen en toch weer verder gaan. Tenslotte is er de chaos. Hier heerst niet alleen het onbekende, maar is het ook niet kenbaar. Turbulentie is aan de orde van de dag en leiders moeten gebiedend, drijvend op intuïtie, durven optreden. Als ze slagen is dat meegenomen, maar het is verstandig een schaduwteam achter de hand te houden voor het geval dat. Een geslaagd leider loopt het gevaar dat zijn ego wordt opgeblazen.
Het lijkt er op dat onze maatschappij zich in het veld van de complexiteit bevindt, maar dat burgers denken dat het allemaal simpel is. Het zou nuttig zijn als het begrip ‘verantwoordelijkheid’ weer wordt opgepoetst en het omgaan met onzekerheid onderdeel van de levenshouding wordt. Nu wordt te vaak alle sores doorgeschoven naar de politiek en die gooit er geld tegenaan. De verzorgingsstaat wordt een compensatiemaatschappij. Als je bijvoorbeeld vindt dat het minimumloon te laag is waarom word je dan geen lid van de vakbond die het voor je regelt in de CAO? Dat lijkt beter dan je boosheid uit te leven op de sociale media en Wilders in het zadel te helpen.
Gerrit de Jong is econoom
